„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
BOGUSZ Marian (25 III 1920 Pleszew w Poznańskiem - 12 II 1980 Warszawa), scenografBył synem Tomasza B. i Marii z domu Grudziak, mężem Eulalii Szymańskiej. W 1939 zdał maturę w Gimn. Humanistycznym im. Staszica w Pleszewie. Wojna przerwała mu studia w Państw. Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artyst. w Poznaniu; jako ochotnik uczestniczył w kampanii wrześniowej, m.in. walczył w bitwie pod Kutnem. Po ucieczce z niewoli niem. pracował jako robotnik i kreślarz techniczny najpierw w Pleszewie, potem w Jarocinie. Później przebywał w Poznaniu, gdzie uczestniczył w konspiracyjnych wykładach architektury i scenografii. W 1941 aresztowany, więziony był w pozn. Forcie VII (rysował tu portrety współwięźniów), nast. przewieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie przebywał aż do wyzwolenia. W obozie powstały jego pierwsze prace scenograficzne, m.in. do „Nie-Boskiej komedii"; na Boże Narodzenie 1944 zorganizował przedstawienie lalek zrobionych z pomalowanych kartofli (wystawiono wtedy „Wesele” oraz „Lokomotywę” Tuwima). W końcu maja 1945 wrócił do kraju. Początkowo pracował, a od listopada 1945 studiował na Wydz. Malarskim ASP w Warszawie, gdzie był uczniem J. Sokołowskiego i J. Cybisa. W roku akademickim 1946/47 odszedł z uczelni na własną prośbę. W końcu 1946 zaangażował się jako scenograf do warsz. T. Muzycznego Domu Wojska Pol. i przygotował, scenografię do „Żołnierza królowej Madagaskaru”, przedstawienia inaugurującego 17 II 1947 działalność tej sceny. Według L.
Sempolińskiego zarówno kostiumy, jak i dekoracje zostały źle przyjęte przez aktorów, jako zbyt nowatorskie, przedstawiające karykaturalnie epokę fin-de-siecle'u. W 1947-49 współpracował z teatrami warsz.: Nowym, Placówką (był też autorem projektu przebudowy tego teatru w 1947) i z teatrzykiem Wróbelek Warszawski (sez. 1948/49). W 1950 opracował scenografię „Niemców” w T. im. Bogusławskiego w Kaliszu. W tym okresie był już znanym, awangardowym artystą. Choć główną dziedziną jego twórczości tak wtedy, jak i w 1. późniejszych było malarstwo, a także grafika i rzeźba, szybko jednak zwrócił uwagę swymi oryginalnymi pracami scenograficznymi. W jego blisko trzydziestoletniej współpracy z ponad dwudziestoma scenami, można wydzielić dwa główne okresy, kiedy z teatrem był związany etatowo: 1950-54 i 1961-64. W pierwszej poł. sez. 1950/51 pracował w Operze w Poznaniu, gdzie z T.
Błażejowskim opracował scenografię trzech baletów, zaś w drugiej poł. w lalkowym T. Guliwer w Warszawie. Od lata 1950 i potem w sez. 1951/52-1953/54 był scenografem T. Powszechnego w Łodzi (ważniejsze prace: „Damy i huzary”, „Intryga i miłość”, „Dożywocie”, „Awantury w Chioggi”, „Poskromienie złośnicy"). W tym czasie współpracował również z T. Banialuka w Bielsku-Białej (1951, 1953), T. Nowym w Łodzi (1952, 1953), T. Młodego Widza we Wrocławiu (1953), Operą w Warszawie (1953), T. im. Bogusławskiego w Kaliszu („Mazepa”, 1954), T. Guliwer w Warszawie (1954). Po 1954 tylko sporadycznie współpracował z teatrem, np. w 1956 z bielską Banialuką, 1957 z warsz. T. Sensacji, 1958 z T. Współczesnym w Szczecinie („Cezar i Kleopatra"), 1959 z warsz. T. Rozmaitości. Na etacie scenografa był znowu od pocz. sez. 1961/62 w T. im. Słowackiego w Koszalinie (do 1 I 1964) i wystawił m.in. „Teatr Klary Gazul”, „Kordiana”, „Pluskwę”, a od 1 X 1963 do końca sez. 1963/64 był także scenografem T. Dramatycznych w Szczecinie („Fizycy”, „Igraszki z diabłem"). Współpracował też z wieloma innymi scenami: Operetką w Szczecinie („Roxy”, 1961), T. Kameralnym w Bydgoszczy („Dwoje na huśtawce” 1961, „Portret” 1962), T. Rozmaitości w. Warszawie („Smok”, 1962), T. Nowym w Łodzi („Księżniczka Turandot”, 1963), T. im. Jaracza w Olsztynie („Szelmostwa Skapena” 1963, „Celestyna” 1964). Ostatnie prace scenograficzne B., to: „Wassa Żeleznowa” (T. Klasyczny Warszawa, 1965), „Bajka o dobrym smoku” (T. Lalka Warszawa, 1966), „Nie-Boska komedia” (T. im. Jaracza Łódź, 1976). Według Z.
Strzeleckiego, koncepcje teatr. B. były zbliżone do tych, jakie prezentowali T.
Kantor czy J.
Szajna, a zatem zadaniem scenografa było „wykazanie środkami plastycznymi - formami i kolorami, a nie kształtami figuratywnymi (architektura, pejzaż, wnętrze) - kompozycji dramatu, współczesne jego odczytanie i przekazanie go widzom z komentarzem alegorycznym, symbolicznym”, toteż w pracach scenograficznych B. „możemy się doszukać wpływów bardziej surrealistycznych lub bardziej abstrakcyjnych”. O nagrodzonej przez MKiS scenografii do „Opowieści o Turcji” (T. Nowy Łódź, 1953) M.
Fik pisała, że dekoracje te były „syntetyczne”, „z użyciem kotar, nastrojowość wydobywana przy pomocy świateł, środki wyrazu bliskie to ekspresjonizmowi, to symbolizmowi”. W swych projektach B. przywiązywał dużą wagę do budowy architektonicznej sceny, świetnie radził sobie z „rozwiązywaniem problemów fachowo technicznych, obok problemów czysto malarskich” (
Strzelecki). Był ceniony za umiejętność rozplanowania licznych miejsc akcji i szybkich zmian dekoracji; w „Awanturach w Chioggi” (T. Powszechny Łódź, 1953) „na małej, ośmiometrowej obrotówce bardzo interesująco rozplanował różne tereny gry przy dekoracji realistycznej” (
Strzelecki); do „Celestyny” (Olsztyn, 1964) zaprojektował funkcjonalną ruchomą bryłę geometryczną, spełniającą zależnie od potrzeb różne zadania.
W okresach, gdy jego związek z teatrem był luźniejszy, nie zaprzestawał pracy nad projektami scenograficznymi. Wykonał wiele szkiców i makiet do przedstawień, które nie zostały zrealizowane. Nie traktował tych prac jako straconych, uważał je za pełnoprawne dzieła, które często eksponował na licznych wystawach (już w maju 1949 miał indywidualną wystawę prac scenograficznych w Klubie Młodych Artystów i Naukowców w Warszawie). Proponował „nowoczesne inscenizacje, nowoczesne jak jego malarstwo, a przecież przestrzenne i wywodzące się ze sztuki dramatycznej” (
Strzelecki). Najciekawsze z niezrealizowanych projektów to szkice i makiety do: „Matki” i „Białej zarazy” K. Ćapka, „Krwawych godów”, „Romea i Julii”, „Psa ogrodnika”, „Henryka IV” oraz do baletów, m.in. „Sylfid”, „Swantewita”, „Giocondy"; B. sam przyznawał, że w teatrze szczególnie pociągał go balet, „jako najbardziej formalistyczna sztuka widowiskowa, całkowicie wyzwolona z autentyzmu życiowego” (
Strzelecki). Interesował się twórczością B. Brechta; jego fascynacja dramatami tego autora znalazła wyraz w pracach pokazanych w 1978 na wystawie Impresje malarskie do utworów Brechta. Był uczestnikiem, a często inicjatorem i współorganizatorem wielu ważnych wydarzeń w plastyce okresu powojennego (Klub Młodych Artystów i Naukowców, Grupa 55, Galeria Sztuki Nowoczesnej Krzywego Koła, liczne sympozja, spotkania, wystawy, m.in. I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu); prowadził szeroką działalność propagującą sztukę awangardową.
Marian Bogusz
(ID: teatr.5001.1)
