Kazimierz Józef Damian «Junosza» Stępowski (M.J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego)

„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:

JUNOSZA-STĘPOWSKI Józef Damian Kazimierz, także Stepnowski, właśc. K. Stępowski, Stempowski, pseud. Junosza (26 lub 28 XI 1880 Wenecja -5 VII 1943 Warszawa), aktor, reżyser
Sam podawał 8 XII 1882 jako datę a Doliniany pow. Mohylów jako miejsce urodzenia. Wg aktu zgonu był synem Bronisława S. i Jadwigi z Nebelskich. Jego ojciec wywodził się ze starej szlachty kresowej herbu Junosza. Kazimierz - wedle niejasnych pogłosek - miał się urodzić jako jego nieślubny syn (uznany jednak przez ojca). Uczył się w gimn. Nowodworskiego w Krakowie (1890-92), potem u jezuitów w Chyrowie (1892-95) i w ros. gimn. w Kamieńcu Podolskim (w aktach szkolnych figuruje pod nazwiskiem Stepnowski). Od 15 XI 1898 był aktorem T. Polskiego w Poznaniu. Debiutował tam 19 XI pod pseud. Junosza jako Zabój („Piast I") i występował w małych rolach do maja 1899 (zawsze używając pseud. Junosza). W 1900 uczęszczał do Klasy Dramatycznej przy Warsz. Tow. Muzycznym; był uczniem W. Rapackiego i W. Szymanowskiego. Na sez. 1901/02 zaangażował się do t. łódz., gdzie występował pod nazwiskiem Stempowski. Ten sez. uważał za właściwy początek swej działalności. W 1902 nakręcał w Warszawie krótkie scenki film., realizowane przez K. Prószyńskiego. W następnym pięcioleciu nie występował. (Podana przez A. Grzymałę-Siedleckiego wiadomość, jakoby gościnnie wystąpił wówczas w Krakowie, nie potwierdza się.) Jego życie w tym okresie nie jest dobrze znane. Wiadomo, że wiele podróżował, chodził do t. w Kijowie, Odessie, Petersburgu, Berlinie. W styczniu 1907 ponownie zaangażował się do t. pozn. i występował tam do 1909, przeważnie w rolach charakterystycznych. Lata 1909-11 spędził w łódz. T. Polskim (dyr. A. Zelwerowicz); tu grał po raz pierwszy Szambelana („Głupi Jakub"). W 1911 był z t. łódz. na występach gościnnych w Warszawie i odniósł znaczny sukces w roli Pastora („Upiory"). Sez. 1911/12 spędził w T. im. Słowackiego w Krakowie występując, podobnie jak w Łodzi, najczęściej w nowościach repertuaru współczesnego. W 1912 został zaangażowany do T. Polskiego w Warszawie. W październiku i listopadzie odbył z zespołem tego t. Tournee po miastach kresowych i rosyjskich. Na scenie macierzystej odegrał od lutego 1913 do maja 1914 dziesięć ról utwierdzając swoją renomę wybitnego aktora charakterystycznego. Latem 1914 przeniósł się do T. Rozmaitości, gdzie zajął już stanowisko „gwiazdy”. Jego rola Hr. Dassetoffa („Jastrząb") stała się sensacją teatr. Warszawy. W tym czasie zaczął występować jako Junosza-Stępowski i takiej formy nazwiska używał już do końca życia. Podczas I wojny świat. wstąpił do Legionów Polskich (był ułanem), ale wkrótce wrócił do swojego zawodu. Latem 1918 odbył indywidualne tournee po środkowej Polsce. W zespole Rozmaitości pozostał do końca sez. 1920/21. W następnych latach pracował na zmianę w T. Polskim (1921-23, 1925-30) oraz w T. Rozmaitości, potem w T. Narodowym i Letnim (od stycznia 1924 do lata 1925, potem 1930-33). Od 5 IX 1929 występował w objazdowym T. Premier; do T. Polskiego wrócił od stycznia 1930. Od sez. 1933/34 do wybuchu II wojny świat. występował na scenach TKKT. Ogółem na scenach T. Narodowego i T. Nowego odegrał w dwudziestoleciu międzywojennym siedemnaście, a na scenach T. Polskiego i T. Małego czterdzieści osiem ról. W 1936 wystąpił gościnnie w t. Cyrulik Warszawski w komedii muz. „Król z parasolem”. Okres ten wyniósł go na stanowisko jednego z najsławniejszych aktorów polskich. Wielu krytyków narzekało, że marnuje talent występując w błahych sztukach rozrywkowych (w których istotnie grał bardzo często). Miewał jednak wciąż nowe role w wielkim repertuarze, zakres jego sukcesów poszerzał się nieustannie, a po roli Henryka IV („Żywa maska”, 1925) W. Brumer napisał: „narodził się wielki artysta tragik”. 1 III 1935 w T. Narodowym obchodził w tej roli jubileusz trzydziestopięciolecia pracy. Przemówienie wygłosił wówczas minister W. Jędrzejewicz.
Na występach gościnnych widywały go i inne miasta: 1921 Poznań; 1922 Sosnowiec, Radom, Kielce, Częstochowa, Lublin, Białystok; 1922/23 Łódź; 1923 Kraków (t. Bagatela), Wilno; 1924/25 Kielce, Katowice, Poznań; 1925 Lwów, Łódź, Poznań; 1925/26 Łódź; 1926 Lwów, Poznań; 1926/27 Łódź; 1927 Bydgoszcz, Lwów; 1927/28 Lublin; 1928/29 Wilno (także inne miejscowości kresowe w objeździe Reduty); 1929 Kraków, Lublin, Lwów, Poznań; 1930 Bydgoszcz, Gdańsk, Kraków, Łódź, Poznań; 1931 Kraków, Poznań, Wilno; 1932 Kraków, Poznań; 1933 Wilno; 1934 Poznań; 1935 Kraków; 1936 Gdynia, Kraków, Toruń; 1937 Gdańsk, Gdynia, Kraków, Toruń; 1938 Kraków, Łódź. Reżyserią zajmował się dorywczo (w Łodzi za dyr. A. Zelwerowicza, w T. Rozmaitości). Natomiast wiele czasu i pracy poświęcił filmowi. W 1916-19 wystąpił w siedemnastu filmach. Krytyka już wtedy stwierdziła, że „artystą tej miary szczycić by się mogła każda wytwórnia w Rzymie, Paryżu czy Kopenhadze”. W 1921 rozpoczął długotrwałe pertraktacje z berlińską Ufą, do której chciał się przenieść na stałe (jednak bez rezultatu). W pol. filmach miał ogółem ponad sześćdziesiąt ról i stał się z czasem jednym z najpopularniejszych i najlepiej zarabiających aktorów filmowych. Jego pierwsza żona Helena z Jankowskich (zm. 1 IV 1915) debiutowała podobno jako aktorka, nie udało się jednak potwierdzić tej wiadomości. Powtórnie ożenił się z Jadwigą Marią z Kossuthów 1° v. Galewską (ślub 15 X 1922), która pod jego kier. przygotowała się do zawodu aktorskiego (19 X 1923 debiutowała pod nazwiskiem S. w t. Komedia w Warszawie, jednak w następnych latach nie występowała). Wybuch II wojny świat. zastał go na występach gościnnych w Wilnie (20 VIII- 4 IX 1939), skąd wrócił do Warszawy. Tu początkowo pracował w kawiarniach (Fregata, Pod Znachorem, Złota Kaczka). Proponowaną mu rolę w antypolskim filmie „Heimkehr” odrzucił, mimo nęcących warunków i pogróżek. Jednak już w sierpniu 1940 zdecydował się na występy w jawnym t. Komedia w Warszawie. Ogółem odegrał tam osiemnaście ról, m.in. Szambelana („Głupi Jakub") i Sędziego („W małym domku"). Nadto wystąpił w kilku skeczach w t. Złoty Ul.
Śmierć J.-S. miała ścisły związek z losami jego drugiej żony, narkomanki, oskarżonej o współpracę z Niemcami. Sąd Związku Walki Zbrojnej wydał na nią wyrok śmierci. Podczas nieudanego zamachu, dokonanego 5 VII 1943 w mieszkaniu małżonków przy ul. Poznańskiej 38, J.-S. został ciężko ranny. Przewieziony do lecznicy Omega po kilku godzinach zmarł. (Jego żonę zastrzelono 22 III 1944.) Śmierć J.-S. już w czasie wojny wywołała ubolewanie wśród najpoważniejszych ludzi t. polskiego. W konspiracyjnym czasopiśmie „Nurt”, redagowanym przez W. Horzycę, ukazał się nawet artykuł pt. „Samosąd”, domagający się wyświetlenia tej sprawy. Po II wojnie świat. próbowały to uczynić: ZASP (1947) i SPATiF (1954). Nie wydały jednak żadnego orzeczenia.
Schyłek życia przyćmił sławę i skomplikował biografię J.-S., który zawsze należał do postaci wysoce zagadkowych, wymykających się łatwym definicjom. Mimo ogromnego powodzenia nie wrósł on nigdy w swe środowisko tak głęboko, jak J. Osterwa i S. Jaracz, choć w powszechnym odczuciu dorównywał im talentem i doświadczeniem. W gruncie rzeczy samotnik, zamknięty w sobie, swojej sztuce oddawał się z pasją, szukając w niej jednak raczej okazji do wyżycia się, aniżeli środka do porozumienia z widzami; ,ty myślisz, że ja to robię dla nich? - ja to robię dla siebie” - powiedział J. Kreczmarowi, który podziwiał u niego szczegóły charakteryzacji, tak subtelne, że aż niewidoczne dla publiczności. Jego żywotność miała odcień desperacki; „nie boję się niczego - wyznał w liście - byle tylko życie się paliło”. W połączeniu z wielką dyskrecją i zawrotną sprawnością środków technicznych nadawało to jego grze „ton tajemniczości i goryczy, który porywa i wstrząsa” (K. Irzykowski). Jako aktor nie wszystkie warunki miał w pełni odpowiednie do ról, które grał. Głos np. - „bardzo niski” - miał niezbyt duży. Natomiast powszechnie podziwiano jego rysy, wyraziste oczy, świetną sylwetkę (H. Szletyński: „twardy jak rzemień, bez grama tłuszczu na obudowie mocnego kośćca, dobrego wzrostu, ale nie za wielki").
Był mistrzem charakteryzacji. (W tej dziedzinie uchodził za ucznia i kontynuatora K. Kamińskiego.) Do każdej roli starannie opracowywał wygląd postaci, nadawał jej stosowną postawę, chód, gest, nawet barwę głosu. Grając sławne postaci historyczne studiował ich portrety stwarzając potem wizerunki zdumiewająco wierne wobec pierwowzoru. Powstała w ten sposób cała galeria pamiętnych władców: Juliusz Cezar, Kaligula, Don Cezar Borgia, Iwan Groźny, Stefan Batory, Filip II, Robespierre, Napoleon, Paweł I, W. Ks. Konstanty. Także w sztukach współczesnych zdarzało mu się wzorować na postaciach rzeczywistych, np. grając Maurycego Delanoy („Bęben") sportretował popularnego w Warszawie kawiarnianego filozofa Franza Fiszera. Tej namiętności portrecisty pozostał wierny do końca życia. Nie poprzestał jednak na charakterystyce zewnętrznej szukając ukrytych związków, które by łączyły wygląd i zachowanie postaci z jej charakterem czy usposobieniem. Urodzony transformista, chętnie zaskakiwał publiczność rozmaitością i odmiennością kreacji. Stąd obok ról, w których zupełnie zmieniał swą powierzchowność, wciąż przewijały się role, w których charakteryzacja ograniczona była do minimum. Podobne różnice obserwowano, gdy chodzi o gest czy zasady recytacji.
W jego dorobku pokaźną część stanowiły role uwodzicieli, których największym atutem były nie tyle tradycyjne warunki amanta, ile raczej „drapieżny wdzięk” (określenie A. Słonimskiego) w połączeniu z temperamentem i sugestywnością działania (np. Jakub - „Eskapada”, Brown - „Ósma żona Sinobrodego"). Od postaci tego rodzaju przeszedł do ról, w których przygody erotyczne stanowiły tylko część całej powikłanej gry życiowej (Robert - „Bakarat”, Ks. Walii - „Kean”, Hr. Dassetoff - „Jastrząb"). Większość tych figur miała przed nazwiskiem tytuł arystokratyczny. Z utytułowanych bohaterów składał się też po części następny cykl jego kreacji: komediowi ramole różnego rodzaju, od wziętych z życia typów w sztukach W. Perzyńskiego czy S. Kiedrzyńskiego przez baronów i hrabiów wielu narodowości, aż do odkrywczego pastiszu młodopolskiego dekadenta (Nos - „Wesele"). Postaci te, drobiazgowo wystudiowane, cechował zwykle nieodparty komizm, ale także swoisty urok, czasem z przydatkiem starczej melancholii. Najwyższym osiągnięciem tej serii były role: Barona Wurtza w „Azais” w 1926, potem Hrabiego Dahlberga w „Rozbitkach” w 1934. Z tą grupą graniczą już jego sławne kreacje szekspirowskie (tyt. w „Otellu”, 23 XII 1923, i Shylocka w „Kupcu weneckim”, 10 II 1934), a także znakomite role w sztukach współczesnych : Henryk IV („Żywa maska”, 24 IX 1925), Przewoźnik („Most”, 28 I 1933) i Szambelan („Głupi Jakub”, 23 V 1936). „Maska opracowana z charakterystyczną dla Junoszy umiejętnością i pasją transformacji - napisał o Szambelanie B. Korzeniewski - ożywia się ledwie kilku ruchami: uniesieniem brwi, spojrzeniem ponad okulary, zacięciem ust. Ręce, często założone w tył, ani razu nie posuwają się do gwałtownego gestu. Głos głuchy i spokojny rzadko przechodzi w tony ostrzejsze, nigdy nie wznosi się do krzyku”. Efekt wydał się w tym wypadku paradoksalny: właśnie takie ujęcie „wydobyło, jak żadne inne, tragizm postaci - tragizm, a więc bunt, rozpacz, gniew, uczucia gwałtowne i zazwyczaj lubujące się w dosadności wyrazu”. Niejednokrotnie zaliczano jego sztukę do naturalizmu, z którym istotnie łączyło go zamiłowanie do konkretu, często bardzo pospolitego. Nie był jednak aktorem naturalistycznym. Zmysł konstrukcji, poczucie stylu, postępujące z wiekiem upodobanie do celowości i prostoty przybliżały go raczej do neorealizmu, jednając mu zwolenników nawet pośród przywódców awangardy. T. Peiper nazwał J.-S. jedynym pol. aktorem, który go nie zawiódł, stwierdził, że się nie gubi „w drobiazgowym naśladowaniu rzeczywistości”, ma „gest zwięzły, antysentymentalny”. Jan Kreczmar, już po II wojnie świat., nazwał go aktorem „najnowocześniejszym w swym pokoleniu”.

Kazimierz Józef Damian «Junosza» Stępowski (ID: psb.32113.1)

Rodzice

śluby i dzieci, wnuki, i do prawnuków

Najbliżsi sławni ludzie (wg kryterium PSB)

Uwagi

	żona (ślub: w roku 1911, Łódź św. Józef (obecn. woj. łódz.), ): Zaloguj się, artykuł w Nekrologii ca 1890-1915 , (Rodzice : Zaloguj się ?1860- & Zaloguj się ?1860-)
	żona (ślub: dnia 15 X 1922, Wilno, ): Zaloguj się ca 1900-1944 , (Rodzice : Zaloguj się ca 1863- & Zaloguj się ca 1862-)
	Związek z: Zaloguj się ?1880-, dzieci Zaloguj się ca 1909