„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
BOGUSŁAWSKI Wojciech Romuald (9 IV 1757 Glinno pod Poznaniem - 23 VII 1829 Warszawa), aktor, reżyser, dyr. teatruBył synem Leopolda B. herbu Świnka, rejenta ziemskiego poznańskiego, i Anny Teresy z Linowskich herbu Pomian, ojcem => Rozalii B., => Stanisława B. i => Teodora B. Możliwe, że był także ojcem => Bogusławskiej, niewiadomego imienia aktorki wileńskiej.
Jego ojciec pochodził z drobnej szlachty i odziedziczył tylko część wsi w Kaliskiem; własną pracą dorobił się wsi Glinno pod Poznaniem, ale utracił ją w 1777. Matka umarła wcześnie, B. zawdzięczał jej jednak koligacje, bardzo przydatne w jego późniejszej działalności.
Studia odbywał w różnych miastach, najdłużej w Krakowie (1770-73); ukończył je podobno w Warszawie u pijarów. Latem 1773 przebywał, zdaje się, na dworze Sołtyka w Krakowie i, być może, uczestniczył w przedstawieniach amatorskich. W 1775 został oddany jako kadet do pułku gwardii pieszej litewskiej stacjonującej w Warszawie. Tu dosłużył się stopnia podchorążego, poczem wystąpił z wojska (dymisja nosi datę 24 II 1778). Po krótkiej nauce, której udzielał mu ówczesny antreprener, L. Montbrun, debiutował jako aktor (w czerwcu ?), w komedii „Fałszywe niewierności”, zapewne w roli Walerego. Tego samego lata spróbował swych sił jako autor adaptując francuską komedię „Amant, autor i sługa” (w lipcu?), a także jako śpiewak operowy (Antek w „Nędzy uszczęśliwionej”, 11 VII 1778). Zaangażowany na stałe, pogłębiał swe umiejętności; gry aktorskiej uczył go wówczas francuski aktor Dainville. W 1781 po zamknięciu sezonu (7 IV) wyjechał do Lwowa i występował tam w zespole T. i A. Truskolaskich, wrócił jednak do T. Narodowego (pierwszy występ 12 III 1782), przypuszczalnie obejmując stanowisko reżysera. Popierany, jak sam wyznaje, przez inspektorów królewskich do spraw teatru, F. Woynę i A. Moszyńskiego, wywierał coraz większy wpływ na losy tej instytucji. W 1783 został dyr. zespołu pol. w antrepryzie J.M. Lubomirskiego (inaug. 7V?), a po jej załamaniu - samodzielnym antreprenerem (inauguracja 7 IX). Niezmiernie ruchliwy i przedsiębiorczy, organizował już wtedy przedstawienia poza Warszawą. W początku 1783 uruchomił własny t. w Poznaniu (latem przejęty przez Lubomirskiego i chyba jeszcze tego roku zwinięty); w 1784 dał cykl występów w Dubnie, podczas kontraktów (styczeń) i w Grodnie, podczas sejmu (październik, listopad). Przyjęty do loży wolnomularskiej (podobno w Dubnie, data niewiadoma), w 1784 został afiliowany w warsz. Świątyni Izis. Wolnomularzem był aż do rozwiązania lóż w Królestwie Polskim, za rządów pruskich w Świątyni Mądrości, potem znowu w Świątyni Izis, i doszedł do stopnia III. W styczniu 1785 znów występował ze swoim zespołem w Dubnie. Stamtąd wrócił do Warszawy, nie wznowił jednak przedstawień, lecz udał się z większością aktorów na Litwę. Różne okoliczności każą się domyślać, że popadł wówczas w niełaskę u Stanisława Augusta. W 1785 w zimie założył stały teatr pol. w Wilnie i prowadził go przez pięć lat. W styczniu każdego roku dawał przedstawienia w Dubnie; nadto w 1789 występował ze swoim zespołem we Lwowie (luty) i w Grodnie (lato). Wezwany, jak twierdził, przez samego króla, przyjechał z aktorami wileńskimi do Warszawy w początku 1790, po występach w Dubnie, i objął powtórnie antrepryzę T. Narodowego (pierwsze przedstawienie po powrocie 14 II, jeszcze na zasadzie występów gościnnych; inauguracja nowej antrepryzy 7 IX 1790). Odtąd przez cztery lata grywał tylko w Warszawie.
Ścisłe związki ze stronnictwem patriotycznym, którego wysiłki popierał i propagował, wyrobiły mu wysoki autorytet społeczny. Po klęsce 1792 pozostał wierny królowi, nie ukrywając jednak wrogości wobec Targowicy. Wedle wiarygodnych informacji przystąpił do spisku i na jego polecenie napisał operę „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” wystawioną 1 III 1794, dość powszechnie uważaną za „pobudkę do rewolucji”. Igelstrom zawiesił przedstawienia „Cudu” i podobno chciał aresztować B. (do czego wszakże nie doszło). Podczas powstania B. pracował w Deputacji Indagacyjnej badając korespondencję Targowiczan zdobytą 18 IV. Następnie na żądanie Rady Najwyższej Narodowej otworzył t. (11 X 1794) i prowadził go niemal do upadku Warszawy. Na krótko przed szturmem Pragi wysłał część kostiumów i rekwizytów do Zdanowic pod Jędrzejowem; 4 XI 1794 sam udał się do tej miejscowości. W końcu grudnia pojechał stamtąd do Lwowa, gdzie zorganizował t. pol. dzierżawiąc budynek od niem. antreprenera. (Tylko przez dwa sezony był samodzielnym antreprenerem dwóch zespołów, pol. i niem., 1796-98.) W maju 1799 wrócił do Warszawy i po raz trzeci został antreprenerem T. Narodowego (inauguracyjne przedstawienie 31 VIII 1799). Zmuszony do walki z konkurentem niem., K.K. Dobbelinem, popadł w zatarg z władzami pruskimi (tzw. afera Ottona z Wittelsbach, początek 1801). Swego rodzaju ugoda, zawarta w Poznaniu z O. Vossem, ministrem Prus Południowych (3 VII 1801), zażegnała niebezpieczeństwo; wbrew oczekiwaniom Dobbelina B. nie został aresztowany ani wysiedlony i nadal prowadził swój teatr. W jesieni 1804 utworzył zespół niemiecki i utrzymywał go - obok pol.- do wiosny 1806. W ten sposób udaremnił zamiary niem. rywala i obronił dla swego t. swobodę ruchów w całych Prusach Południowych. Zimą grywał w Warszawie, wiosną i latem w Kaliszu (1800-05), w Poznaniu (1800-06, wyjąwszy rok 1804), we wrześniu także w Łowiczu (1799-1806, wyjąwszy rok 1804). Za czasów Księstwa Warszawskiego nadal urządzał wyprawy do Kalisza (1808-11), do Poznania (1807-10) i do Łowicza (1807). Pojedyncze cykle przedstawień dał w Białymstoku (wrzesień, październik 1808), w Krakowie (sierpień, wrzesień, październik 1809) i w Gdańsku (sierpień, wrzesień 1811). W 1810 poczyniono na wniosek B. pierwsze kroki w kierunku upaństwowienia T. Narodowego. Powstała Dyrekcja Rządowa (z J.U. Niemcewiczem jako prezesem), a t. przyznano subwencję w wysokości 36 000 zł rocznie. W zamian za tę pomoc B. zorganizował Szkołę Dram. (otwarcie 4 VI 1811) i utrzymywał ją własnym kosztem do końca swej antrepryzy. Utworzył również Fundusz Wysłużonych Aktorów. W 1814 sprzedał swe uprawnienia i ruchomości teatr. swojemu zięciowi, L. Osińskiemu. Ostatnie przedstawienie antrepryzy B. odbyło się 30 IV 1814. Odtąd B. był już tylko aktorem w zespole L. Osińskiego; latem występował jednak na własną rękę, początkowo z własnym zespołem (Kalisz, czerwiec i lipiec 1815), później sam w zespołach innych antreprenerów: w 1816 (Wilno, maj i czerwiec; Poznań, czerwiec) i w 1817 (Wilno, czerwiec i lipiec; Mińsk Litewski, wrzesień). W 1823 jako zastępca L. Osińskiego stał na czele wyprawy T. Narodowego do Płocka (maj, czerwiec), Poznania (czerwiec, lipiec) i Kalisza (lipiec). W 1825 otrzymał tytułem emerytury dzierżawę rządowego folwarku Jasień w ekonomii Lubochnia. Tam urządził swą główną siedzibę, jednak zimą nadal występował w T. Narodowym. L. Osiński wycofał się wówczas z antrepryzy. W t. powstało zrzeszenie, a B. wszedł do jego władz, najpierw jako członek komitetu doradczo-kontrolnego (14 VII 1825), potem przewodniczący komitetu kierowniczego (24 II 1826). Po mianowaniu nowych dyrektorów (L. Osiński i L.A. Dmuszewski, 1 VI 1827) wystąpił już tylko trzy razy, po raz ostatni jako Fryderyk II w komedii „Koszyk wiśni” (20 XI 1827). Latem 1829 bawił w Warszawie, być może przypatrując się koronacji Mikołaja I, tu zachorował i po kilkutygodniowej chorobie zmarł w dzierżawionym od dawna dworku na Nowolipkach.
Jako aktor zaczynał od ról amantów. Miał do nich, zdawałoby się, doskonałe warunki. Wysoki (177 cm wzrostu), bardzo szczupły, ale proporcjonalnie zbudowany, był powszechnie chwalony za swoje obejście „nadzwyczaj zręczne”, „najdelikatniejsze”. Oczy miał niebieskie, wejrzenie ujmujące, głos niski, podobno „prześliczny”. Nigdy jednak nie dorównywał najsławniejszym amantom tego czasu. Pierwsze sukcesy przyniosły mu role basso buffo caricato we włoskich operach, które sam tłumaczył i wystawiał poczynając od 1779. Najwyżej wzniósł się jako aktor w czasach swej drugiej antrepryzy. Wtedy to stworzył typ sceptycznego, ale zarazem pogodnego „mędrca z ludu”, zwycięsko pokonującego wszelkie przeciwności, najpełniej wypowiadającego się w stosownej „piosneczce”. W 1790-94 powstały trzy kolejne wcielenia tej postaci: Stary Dominik („Taczka occiarza"), Ferdynand Koki („Henryk VI na łowach") i Bardos („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale"), wszystkie w sztukach, które B. sam sobie przerabiał dostosowując ich treść do swoich celów. Czwartą rolą tego rodzaju był woziwoda Mikeli w „Dwóch dniach trwogi”. Poczynając od lat dziewięćdziesiątych coraz chętniej grywał okrutnych tyranów, jak np. Axur („Axur"), nieszczęśliwych starców, jak np. Lear („Król Lear"), szlachetnych obrońców wiary, sprawiedliwości i honoru (Stary Horacjusz w „Horacjuszach”, Wirginiusz w „Wirginii”, Nałęcz w „Ludgardzie”, Luzynian w „Zairze"). Te role, cenione przez zwykłą publiczność, były jednak gorzej oceniane przez krytykę. Bez zastrzeżeń przyjmowano jego kreacje starych, mądrych żołnierzy.
Jako autor przerobił lub przełożył ok. osiemdziesięciu komedii, tragedii, dram i librett operowych. Większość z nich miała wyjść w piętnastu tomach „Dzieł dramatycznych”. W rzeczywistości B. przygotował do druku tylko dwanaście tomów, z których pierwszy ukazał się w 1820, ostatni ok. 1830. Wychowany w kulcie franc. klasycyzmu, z biegiem czasu coraz bardziej oddalał się od tego kierunku. Obok tragedii klasycznych wprowadził na pol. scenę Szekspira (pięć tragedii, w tym „Hamlet”, którego sam przetłumaczył z niem. przekładu Eschenburga, „podług poprawy Schrodera"). Z upodobaniem wystawiał opery i dramy, w których precyzja słowa, najwyżej ceniona przez klasyków, ustępowała sugestywności obrazu, zwiększanej jeszcze przez śpiew i muzykę instrumentalną. Jego własne sztuki są w wielu wypadkach scenariuszami takich widowisk i w pełni oddziaływały dopiero wtedy, kiedy B. je sam reżyserował, osiągając nieraz w tej dziedzinie niepospolite wyniki. Bardzo muzykalny, interesował się również malarstwem, kolekcjonował obrazy i sztychy, sam nieźle rysował. Jako reżyser ściśle współpracował z malarzami, których potrafił trwale związać ze swym t. (I. Maraino, A. Smuglewicz, J.B. Plersch, A. Scotti). Przyciągnął również do t. dwóch wybitnych muzyków: J. Elsnera (którego zwerbował we Lwowie z tamtejszego t. niem.) i K. Kurpińskiego. Krytyka, wspierana przez środowisko literackie, nieufnie przyjmowała jego poczynania, ostro atakując go pod koniec trzeciej antrepryzy (1812-14), a nawet później, gdy był już tylko aktorem (1815-16). Natomiast u zwykłej publiczności zyskał niebywałą popularność.
W czasach stanisławowskich nazywano go „polskim Molierem”. Po 1795 zyskał sobie miano „ojca teatru” (co miało znaczyć, że opiekuje się t. jak ojciec). Zdumiewająco żywotny, pomysłowy i pracowity, w zasadzie łagodnego usposobienia, choć jednocześnie bardzo sprytny i, jak wykazały najnowsze badania, dla przeciwników często bezwzględny, był rzeczywiście oddany instytucji, z którą nie mógł się rozstać, nawet wtedy, kiedy już siły go opuszczały. W latach dwudziestych grał z wielkim trudem, tracąc pamięć i słuch; mimo to każdy występ B., powszechnie zwanego Nestorem, stawał się wtedy manifestacją narodową. Nie był romantykiem, ale nadał t. kierunek, który obrali polscy romantycy domagając się, aby t. „pobudzał do działania umysły opieszałe” (A. Mickiewicz). Romantycy też najtrafniej ocenili znaczenie jego t., który zwłaszcza po upadku państwa polskiego „w ręku B. był, można powiedzieć, przewoźną Akademią” (S. Witwicki). Duży wpływ wywarł na rozwój pol. aktorstwa jako nauczyciel. Swoje wykłady przygotował do druku pt. „Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej dla Szkoły Teatralnej napisana przez Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie 1812”. Książka ta miała trzy części, z których jednak tylko dwie ogłoszono: [Część pierwsza]:
"O potrzebie widowisk”, „Gazeta Teatralna”, 1843 nr 16-17, 19-20, 22-23, 29-30; [Część druga]: „Mimika”, opracowali J. Lipiński i T. Sivert, Warszawa 1965. Treść trzeciej części podała H. Małkowska: „Wojciecha Bogusławskiego „Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej”, „Pamiętnik Teatralny”, 1966, z. 1-4. W latach dwudziestych napisał pamiętnik pt. „Dzieje Teatru Narodowego” i ogłosił go w dwóch tomach swoich „Dzieł dramatycznych": 1 i 4 (Warszawa 1820-1821); były także nadbitki i wyimki oprawiane w postaci osobnej książki (jeden egzemplarz zamurowano w 1825 w kamieniu węgielnym T. Wielkiego); wyd. 2: Przemyśl 1884; wyd. 3 fotooffsetowe z posłowiem S.W. Balickiego: Warszawa 1965.
W 1823 (lub 1824) ożenił się z Augustą Siegmund. (Informacje na temat pierwszej żony Marianny są mylne).
Wojciech Romuald Bogusławski z Bogusławic h. Świnka
(ID: 1.1293.5)
Zaloguj się
1758-/1770
